समाजसेवी आमा  

वौद्ध गुम्बामा दुईहजार बढी वौद्ध भिक्षुहरु एकसाथ वुद्धको स्तुती गरिरहेका छन्  । विश्वशान्तिको कामना गर्दै उनीहरुले थालेको प्राथनामा साथ दिन हजारौं वौद्ध धर्मावलम्बी साथ लागिरहेका छन् । बिहानको ४ बजे नै होचो कदकी एक महिला त्यही साथमा मिसिइसकेकी हुन्छिन् । चाउरी परेको अनुहारमा छुट्टै चमक छ । ढल्कि“दो उमेरको प्रतिक अनुहारको चाउरीलाई मनको स्फूर्तीले विस्थापित गरेको झलक्क हेर्दैमा प्रष्ट देखिन्छ । गुम्बा घुम्दै प्रँथना गरेर उनले दिने साथ सकि“दैन । लामो बख्खु लगाएकी उनी छातीको देबे्रतिर स्वयंसेवक लेखिएको कार्ड लगाउ“उछन् । अनि, हातको माने एकातिर थन्क्याएर कित्ली बोक्दै बिहानै भिक्षुहरुको गिलासमा चिया बा“ड्छिन् । उनको हातमा रहेको चियाको तातोले भिक्षुबाहेक सर्वसाधारणको आ“त पनि तातिन पाउ“छ । 

यि महिलालाई देखेर म फ्लोरेन्स नाइटेङ्गललाई सम्झिरहेको छु । नाइटेङ्गल जसले हातमा लालटिन बोक्दै रोगले शैयामा छट्पटाइरहेका बिरामीको सेवामा हरतरहले खटिइन् । उनको नाम नचिन्ने मान्छे विश्वमा विरलै होलान्  । नाइटेङ्गलको सेवाभाव विश्वसामु परिचित छ । 

तर, यि नेपाली शेर्पा महिला  । उनलाई चिन्ने आधार यति मात्रै ठान्छन् मान्छेहरु । नाम डोमा शेर्र्पा । उमेर ७५ वर्ष । जन्म सोलुखुम्बु । हाल काठमाडौं । जात शेर्पा । हुन पनि सर्सती बुझ्दा उनको देखिने परिचय यति हो । तर, मिहीन तरिकाले बुझ्दा यिनको धेरै परिचय छ । ५ सन्तानकी आमा डोमाले जीवनमा थुप्रै संघर्ष गरेकी छिन्  । जसले उनलाई अहिले समाजसेवीको रुपमा पनि परिचित गराएको छ । शरिरमा ताकत रहुन्जेल उनले गरेको परिश्रमले नै मुहारमा अहिले हर्षका रेखा कोरिएका हुन् । 

०००

आजभन्दा ६० वर्ष अघि, नेपाली समाजमा महिलाको अवस्था कस्तो थियो होला ? महिला घर र भान्छाबाट बाहिर निस्किए सायद गाउ“मा बस्नबाट नै वञ्चित हुनुपथ्र्यो । डोमा भने त्यतिबेला सिक्किममा मजदुरी गर्दै थिईन् । शेर्पा समुदायमा जन्मिएकोले उनलाई घरबाहिर निस्किन त समस्या परेन । तर, काम सजिलो थिएन । अरु समुदायका मानिसले महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोण फरक थियो । ‘रोड खन्ने काम गथ्र्यौं ।’ १३ वर्षको उमेरमा सिक्किममा पसिना चुहाउ“दै कुल्ली काम गरेका दिन सम्झि“दै छिन् डोमा । अहिले सम्झि“दा मिठो किस्सा झैं लाग्छ, जतिबेला सुनको भाउ तोलाको एक सय रुपिया“ थियो । डोमा महिना दिनमा हजार रुपिया“ कमाउ“थिन् । त्यो पनि शारिरिक परिश्रमबाट ।

गाउ“घरका साथीहरुको समुहकी नेतृत्व गर्थिन् उनी । कुल्ली काम थालेपछि ठेकेदारको रुपमा आफूलाई उभ्याईन् । सिक्किमबाट भारतको विभिन्न स्थानमा काममा जान थालिन् उनी । स्वस्थ्य शरिर, सायद उनमा नेपाली हिमाशिखरका शितलताले ताकत भरेको थियो । १३ वर्षसम्म सोलुमा गोठमा बसिन् । जहा“ चौंरी चराउने काम मात्रै हुन्थ्यो । दिनरात चौंरी चराएर दुध घिउ जम्मा पार्दा खानमा मात्रै सिमित । परिश्रम ज्यादा गरेर पनि आम्दानी कम भएपछि डोमा पनि साथीहरुको साथ लागेर सिक्किम गएकी थिईन् । शेर्पा समुदायमा महिलालाई कमजोर रुपमा नहेरिने हु“दा उनलाई घरबाट बारिह निस्किन त समस्या परेन । तर, विश्वभरका कार्यस्थलमा अझै महिला पुरुषलाई समान हेरि“दैन । यद्यपी, उनको आत्मबलले पुरुषसमान कुल्ली काम गरेर पनि कार्यस्थलमा स्थापित मात्रै होइन नेतृत्व गर्ने व्यक्ति बनिन्  ।

कुल्लीबाट ठेकेदार बनेपछि सिक्किममा नै होटल सञ्चालन थालेको बताईन् । मान्छे आर्थिक रुपमा दरिलो बन्यो भने सहकर्मी अझ आफन्तले पनि उसलाई सम्मान दिन थाल्छन्  । अहिले पनि अधिकांश महिला पुरुषको कमाइमा निर्भर हुनुपर्ने अवस्थाका कारण पनि महिलामाथि हुने हिंसा अझ बढ्दै गएको पनि भन्ने गरिन्छ । डोमाले पनि त्यहि महसुस गरिन् । ‘पहिलोपल्ट हजार रुपिया“ कमाइ लिएर घर फर्किदा सबैले जिब्रो टोके’ उनी सम्झिन्छिन् –‘सुन नै तोलाको सय रुपिया“ भएको बेला मैले कमाएको हजार रुपिया“ले परिवारमा सबैलँई खुसी दियो ।’

पुरुषको साहरा नलिइ आम्दानीको लागि करिब तीन दशक भारतमा संघर्ष गरिन् डोमाले । तर, उनको संघर्षको कहानी लिपीवद्ध छैनन्  । न त उनलाई दुःखका कहानी लिपीवद्ध गरेर देखाउने मोह नै छ । डोम चाहन्छिन् हरेक व्यक्तिले जीवनको उर्जाकालमा हात बा“धेर बस्नु हु“दैन । जीवनको सुख अनि खुसीको आधार शरिरमा भएको ताकत र सीपलाई अधिकतम उपयोग  हो । घरपरिवार अनि सन्तानको मायामा बा“धिएर जीवनमा सुख हुन नसक्ने सोच्दै बसेपनि पटक पटक परिवारको आग्रहपछि असामाजिक जीवन विताउन उनले चाहिनन् । अन्ततः ३७ वर्षको उमेर बिहे गरेको बताईन्  ।

बिहेपछि पनि श्रीमान्स“गै भारत मै संघर्ष गरिरहिन् । संघर्षको साथी श्रीमान् भएपछि अझ परिश्रम बढ्यो उनको । बिहेपछि पा“च सन्तान जन्मिए । उनीहरुलाई पारिवारिक संस्कार सिकाइन् । ३७ वर्ष भारतमा संघर्ष गरिसकेपछि थाकथलो सम्झिएर अन्ततः नेपाल फर्किए शेर्पा दम्पत्ती । नेपाल फर्किएर पनि हात बा“धेर बसेनन् । ‘भारतमा होटल गरेपनि यहा“चा“ही कपडाको व्यापार ग¥यौं ।’ उनले आफ्नो कामबारे बताईन् । देशको व्यवसायीहरुको लामो लिस्टमा सूचीवद्ध हुनेगरी डोमाले व्यवसाय त गरिनन् ।  न त अरुलाई योगदान गर्छु भनेर नै उनले संघर्ष गरेकी हुन् । शरिरमा ताकत भइन्जेल आफूलाई सबैभन्दा बढि क्रियाशिल हुन रुचाउने यिनले आफ्नो परिश्रमलाई बचत गर्न पनि जानिन् । छोराछोरीलाई हुर्काएर कमाइको केही भाग बचत गर्दै गइन् । उमेरको ७५ औं वसन्त पार गर्न लाग्दा समेत त्यहि कमाइमा आफूलाई चलाइरहेकी छिन् । तीन वर्ष अघि उनका पति स्वर्गे भइसके । आफ्नो पनि उमेर ढल्क“दो छ । शरिरमा दिनदिनै ताकत घट्दै गइरहेको छ । तर, यिनलाई विस्तारै क्षिण हु“दै गएको शक्तिप्रति कुनै चिन्ता छैन । न त आफ्ना सन्तानहरुले यसो र उसो गरे भन्ने चिन्ता नै छ । मनको स्फूर्तीले उनलाई चलाइरहेको छ । त्यसैले लाग्छ, शरिरको कमजोरीलाई मनको स्फूर्तीले जित्छ । यो नै मानव जीवनको सफलताको प्रमुख आधार हो  ।

०००
डोमा हिजोआज समाजसेवामा सक्रिय छिन् । आफ्नो कमाइको केही हिस्सा समाजमा उन्नतीको लागि खर्च गरिरहेकी छिन् ।  अझ भनौं आफ्नो समुदायको उत्थानको खातिर उनको तनमन सक्रिय छ । भर्खरै मात्रै काठमाडौंको बौद्ध गुम्बामा तीनवटा ठूला मूर्तीको प्रतिस्थापन गरेकी छिन् । आफ्नो श्रीमान्को स्मृतीमा मूर्ती प्रतिस्थापन गरेको बताईन् । पतिको नाममा पा“च लाखको अक्षयकोष निर्माण गरि समाजका असाहय व्यक्ति तथा आफ्नो समुदायको उन्नतीको लागि हरेक वर्ष खर्चिरहेकी छिन्  । सोलुखुम्बु, जहा“ आफू जन्मिइन्, त्यहा“का गुम्बाहरुमा हरेक वर्ष पचास हजार रुपिया“को दरले खर्च पनि गरिरहेकी छिन् । उनले हरेक वर्ष गर्ने खर्चमा सन्तानको कमाइ मिसिएको छैन । आफ्नो उर्जाकालमा गरेको आम्दानीबाट गरेको वचतको हिस्सा समाजसेवामा लगाइरहेकी छिन् । त्यसैले हरेक दिन खुसीले उज्यालिएकी छिन् डोमा । अनुहारमा खुसीको चमक छाइरहेको देखिन्छ । ‘मन शान्ति छ । उमेरमा दुःख गरेर जोगाउ“दा भोक लागेको बेला निकालेर कपकप खान पाइन्छ ।’ आफ्नो परिश्रमलाई गरेको उपयोगप्रति अहिले सन्तुष्ट छिन् उनी । जीवनको उत्तरार्धतिर अधिकांश आमाबुबा आफ्ना छोराछोरी प्रति असन्तुष्ट हुन्छन् । खुसी अनि मनको शान्तिको अभावले उनीहरुलाई छट्पटी  दिइरहेको हुन्छ । तर, डोमालाई सन्तानप्रति कुनै दुखेसो र गुनासो पनि छैन । ‘आफ्ना सन्तानलाई भविष्यको बाटो देखाउने कर्तव्य आमाको हो । उनीहरुलाई आफ्नो धर्म सिकाउनुपर्छ । माया दिनुपर्छ । अनि, आफूले पनि चाहिने बेला माया पाइन्छ ।’ जीवनमा एउटी असल आमाको कर्तव्य पनि बुझेकी छिन् उनले । जीवनमा पढ्ने उमेरमा चौंरी गोठालो भएर गुजार्नु प¥यो  । बुझ्ने भएपछि कुल्ली काम । अनि थपियो, परिवारको जिम्मेवारी । त्यसैले जीवनमा केही कुराले दुःखी छिन् भने आफूले सावा“ अक्षर पनि चिन्न नपाएको दुःख भने का“डाजसरी बिझिरहन्छ । ‘पढेको भए केही बढि गर्न सक्थें होला । पढाईको बुद्धि भन्दा अनपढ दिमागले काम गर्नुप¥यो ।’ जीवनका संघर्षलाई खुसीले बेहोरेकी यिनले पढाइलाई पनि जित्ने अनुभव बटुलेकी छिन् । त्यसैले पनि समाजकै आमा बनेर खुसी अनि सुखी छिन् डोमा ।