पूर्व प्रधानमन्त्री मधवकुमार नेपालको फोटोग्राफी

आँखा र निधारको सामुन्नेबाट फोटो खिच्नुपर्छ 

आफ्नो जीवन, राजनीति र अन्य महत्वपूर्ण घटनाहरुलाई डायरीमा नोट गरी राख्ने बानी छ मेरो । फोटो प्रमाणित इतिहास हो, फोटोले नोटलाई अझ पुष्टी गर्छ । बाल्यकालदेखि नै निसानी राख्ने बानी थियो मेरो । २०३४ सालमा जनकपुरको जलेश्वर जेलबाट छुटें । जेलबाट छुट्दा दाह्री लामो थियो । कपाल पनि पलाएको थियो । मलाई त्यो पनि निसानी राख्न मन लाग्यो । त्यतिबेला भारत हु“दै घर गौर फर्किनुपथ्र्यो । रौतहटको गौरमा आएपछि सीतामडी स्टुडियोमा लामो दाह्री भएको फोटो खिचेर घर फर्किएको थिएँ । 

                     ०००

कुनै पनि दृश्यलाई तस्बिरमा उतार्नुलाई मानिसहरु मनोरञ्जनसँग जोड्छन् । हाम्रो संसकारले मनोविनोदका रुपमा मात्र तस्बिर संकलनलाई लिएको छ । तर, म फोटोलाई इतिहासका अभिलेखहरु जिउँदो राख्ने माध्यम ठान्छु । इतिहास राम्रो वा नराम्रो, रोमाञ्चकारी वा कारुणिक हुन सक्छन् तर, त्यो शिक्षा हो भविश्यका लागि । सामाजिक संस्कारले यो नबुझिदिंदा फोटो संग्रहमा मेरो रुची भए पनि आफ्नो जीवनका सन्तप्त क्षणहरुलाई मैले तस्बिरमा जोगाएर राख्न सकेको छैन । तस्बिर खिच्नु स्मरणहरुलाई जिउँदो राख्नु हो भन्ने कुरा मानिसहरु बुझ्दैनन् । तस्बिर खिच्नुलाई मनोरञ्जनका रुपमा बुझ्ने मान्यताको शिकार म आफैं पनि भएको छु ।  मलाई  आमाको निधन हुँदा तस्बिर खिचेर राख्ने चाहना थियो । हामी सबै भावविह्वल थियौं । सामाजिक मान्यताका कारण मैले आफै क्यामरा लिएर फोटो खिच्न सकिन । मेरो आमाको अनुहार र पार्थिव शरिर दृष्यमा राख्न नपाएकोमा अझै पनि मलाई दुःख लागिरहन्छ ।

पहिले पहिले अहिलेजस्तो डिजिटल सिस्टम थिएन । रिलबाट फोटो खिच्नुपथ्र्यो । सबै फोटो धुलाएर राख्थें । मेरो दराज फोटोले रिएको छ । फोटो एल्बमहरुमा ठाउँको नाम लेखेर राखेको छु । पछिपछि डिजिटल सिस्टम आएपछि भने फोटो धुलाएको छैन । कम्प्युटरमा डाउनलोड गर्छु । देश वा विदेश के हो खुल्ने गरी लेख्छु । नेपाल भित्रको भए स्वदेशको फोल्डरमा भित्र अर्को नाम लेखेर राख्छु । विदेशको भए विदेशको फोल्डरमा राख्छु । ठाउँठाउँमा जाँदा धेरै फोटो खिचिएको हुन्छ । एउटा कम्प्युटरको मेमेरिले पुग्दैन । अहिले ५ सय जिवीको पा“च वटा हार्ड डिस्क फोटोले फूल भइसकेको छ । अस्ति मात्रै आठ सय जिवीको नया“ हार्ड डिस्क किनेर ल्याएको छु । फोटो स्टोर गर्न मैले छुट्टै इमेल आइडी पनि खोलेको छु । त्यो आइडीको ३९ प्रतिशत फोटोले भरिएको छ । 

                                                                        ०००

हरेक घटनाक्रमको फोटोले त्यस वेलाको समय बुझाउन निकै मदत गर्छ । त्यसैले महत्वपूर्ण लागेका कार्यक्रमहरुको पनि म फोटो खिचेर राख्छु आफैंले खिच्न मिल्ने बेलामा आफै खिच्छु, नभए क्यामरा दिएर अर्को मान्छेलाई खिच्न लगाउँछु । घुम्न गएको बेला चा“ही प्राकृतिक मनोरम दृष्यहरुले मलाई तान्छ । केही समयअघि पोखरा गएको बेला सूर्योदयको मनोरम दृष्यको फोटो खिचेको छु  । फोटो हेर्दा हेर्दै भावुक भएँ आफै । एउटा पत्रिकालाई छाप्न दिउँ की जस्तो पनि लागेको छ ।

विदेश घुम्न जाँदा विशेष गरेर समुन्द्री तटको दृष्यले मलाई मोहित गराउ“छ । यसपाली जापानको यात्रामा मलाई त्यस्तै मजा लाग्यो । हामी बिहान ८ बजेतिर समुन्द्रको तटमा पुगेका थियौं । समुन्द्र पानीले टन्न भरिएको थियो । घरको केही भाग पानीमा डुबेको थियो । पछि फेरी २ बजेतिर गयौं पानीको बिहानको सतह स्वत्तै घटेको रहेछ । बिहान उठेको  छाल १२ बजेपछि विस्तारै घटेर जाने रहेछ । दिउ“सो पुग्दाको दृष्य फेरी क्यामरामा कैद गर्दा मलाई असाध्यै मजा लागेको थियो । समुन्द्रमा एउटा छाल आउँछ, त्यसको दृष्य क्लिक ग¥यो, फेरी अर्को बढेर आउँछ, त्यसलाई क्लिक ग¥यो । त्यसरी लगातार क्रम बढ्दै जा“दा घण्टौंसम्म समुन्द्रको तटमा पनि हराउन सक्छु । बाटोमा हि“ड्दै गर्दा हात पसारिरहेको मागिरहेको पीडा र अत्याचारमा परेका व्यक्तिको कष्ट पनि मैले क्यामेरामा कैद गरेको छु । दुःख, पीडा, बेदना फोटोले जस्ताको तस्तै बोलिदिन सक्छ । अनि, नराम्रो नै भएपनि त्यो हाम्रो अमर इतिहासको रुपमा रहन्छ । 

फोटो खिच्न क्यामेराको क्वालिटी पनि राम्रो चाहिन्छ । फोटो त मोबाइलबाट पनि खिच्न सकिन्छ । आइफोन, आइप्याडले पनि फोटो त खिच्छ ।  हेर्दा राम्रोे देखिन्छ, तर, स्तरीय हुँदैन । मलाई राम्रो क्यामराले नै फोटो खिच्न राम्रो लाग्छ । सामसुङ क्यामराको फिक्सल राम्रँे लाग्छ मलाई । प्रोफेशनल फोटोग्राफरले अझ ठूला अनि राम्रँे क्वालिटीको क्यामरा बोक्छन् । मेरो पकेटमा चाँही सानो साइजको सामसुङ क्यामरा हुन्छ ।

                                                                                        ०००

भूमिगत जीवन त्यागेर खुला राजनीतिमा आएपछि मैले फोटो संकलन गर्न सुरु गरेको हुँ । पहिले मसँग ठूलो खालको क्यामरा थियो, रिलबाट चल्ने । २०४७ सालमा म संविधान सुझाव आयोगमा हुँदा, मैले त्यो जापनिज क्यामरा किनेको थिएँ । त्यो मेरो आफ्नो पहिलो क्यामरा थियो । पछिल्लो पटक जापान जा“दा १६ हजारमा सोनी क्यामरा किनें । त्यसपछि हङकङ जाँदा श्रीमतीले मलाई पनि क्यामरा चाहियो भनिन्, उनलाई चाँही क्यानन क्यामरा किनिदिए“ ।

फोटो खिच्दा मान्छेले व्यक्तिलाई मात्रै प्रााथमिकता दिन्छन् । तर, फोटोको महत्वपूर्ण पृष्ठभूमि हुन्छ । कुन पृष्ठभूमीमा खिचिएको हो, प्रष्ट देखिनेगरी खिच्नुपर्छ । पृष्ठभूमि नआए फोटोको कुनै अर्थ हुँदैन । फोटो बाङ्गो खिच्नु हु“दैन । आ“खा र निधारको सामुन्नेबाट फोटो खिच्नुपर्छ । सिधा खिच्दा नआउने फोटोलाई दायाँ बायाँबाट खिच्नुपर्छ । कतिपय फोटोग्राफर पनि फोटोको सामान्य टेक्निकल कुरामा ध्यान नदिइ फोटो खिचिरहेका हुन्छन् । फोटो खिचिरहँदा म उनीहरुलाई कहिलेका“ही सम्झाउने पनि गर्छु । लाइटको अवस्था अनुसार फ्ल्यास अन अफ गर्नुपर्छ । 

                                                                            ०००

मैले नेपालका केही महत्वपूर्ण राजनीतिक इतिहासलाई क्यामरामा कैद गरेको छु । कडा भूमिगत जीवनमा माओवादी रहेको वेला राज्यको प्रतिबन्ध झेल्दै म पहिलो पटक माओवादीस“ग वार्ता गर्न सिलगुढी गएको थिएँ । अर्काे पटक लखनौ गएँ । त्यसवेला मैले वार्ताको फोटो खिच्न लगाएको थिएँ । त्यतिबेला मस“ग क्यामरा थिएन । बाबुरामजीको क्यामराबाट फोटो खिचिएको थियो । तर, मैले बारम्बार अनुरोध गर्दा पनि बाबुरामजीले पछि मलाई त्यो फोटो दिनु भएन ।  दिल्लीमा १२ बुँदे सम्झौंता हुँदाको फोटो पनि खिचेको छु । तर, गिरिजाबाबु हुँदाको फोटो भने छैन । उहाँले आफू बसेको बेलाको फोटो खिच्न दिनुभएन, त्यसैले १२ बुँदे सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्दाको फोटो छैन । हस्ताक्षर गर्नुअघिको फोटो चाँही छ ।

नेपालको अन्तरिम संविधान घोषणा गर्दा हामी रातभर बैठकमा थियौं । राती कोही निदाएका थिए । कोही सोफामा पल्टिँदै उँघ्दै थिए । मैले ती सबै फोटो खिचेको छु । बिहानीपख बल्ल हामीले काम सकेका थियौं । मैले बाहिर निस्किएर फोटो खिच्न अनुरोध गरें । कोही मान्दै नमान्ने । मानेपनि बाहिर निस्किन समय लगाउने । अनि सबैलाई बल्ल बल्ल बाहिर ल्याएँ । त्यतिबेला फोटो खिचिदिने बाहिरका मान्छे थिएनन् । सबैलाई रेडि पोजिशनमा राखेर क्यामरामा अटो क्लिक सेटिङ गरेर फोटो सुट गरेको थिएँ । आफैंले फोटो खिचेपछि आफ्नो फोटो छुट्ने हुँन्छ । त्यतिबेला मैले खिचेको ऐतिहासिक को फोटो पत्रपत्रिकाहरुले मागेर पनि छापेका थिए । भूमिगत रहेका नारायणकाजी श्रेष्ठको फोटो पहिलो पल्ट बाहिर आएको थियो । 

म मान्छेलाई रोकेर पनि फोटो खिचिहाल्छु । विशिष्ट व्यक्तिहरुस“गको भेटमा जष्ट अ मिनेट भनेर पनि फोटो क्लिक गरिहाल्न मन पर्छ मलाई । ब्राजिलको राष्ट्रपतिस“ग भेट्दा पनि फोटो खिचेको थिए“ । तर, कहा“ हरायो पत्तै पाइन । हिलारी क्लिन्टनस“ग फोटोे खिच्दा पनि त्यस्तै भयो । बाहिरको मान्छे साथमा थिएनन् । मेरो गोजीमा क्यामरा थियो, जष्ट अ मिनेट भनेर अर्कोलाई क्यामरा दिएर फोटो खिचिहालें । बराक ओबामास“ग पनि प्रधानमन्त्री हुँदा भेटमा उनलाई रोकेर नै फोटो खिचें ।

                                                                          ००० 

इतिहास हाम्रो इच्छाले हुँदैन । मानव जातीको इतिहास संघर्षको इतिहास हो । फ्रान्सको एउटा म्युजियममा युद्ध जितिसकेपछि पनि त्यही व्यक्तिलाई खुट्टाले कुल्चिएको र अर्कोलाई घाँटी समातेर रेटेको दृश्य हेरेको थिए“ । त्यो दासयुगको समय झल्काउने दृश्य थियो । पूर्खाहरु यस्तो संघर्षमा यसरी बाँचेका रहेछन् भन्ने कुरा सन्ततीहरुलाई बुझ्न त्यसले मदत गर्छ । त्यतिबेलाको दासयुगको इतिहास नै त्यहि थियो । चित्कार वा वेदनामा रमाउने समाज थियो । दास युगमा जो जित्थ्यो त्यो मात्रै बा“च्थ्यो । जो हाथ्र्यो उसले मर्नै पथ्र्याे । इतिहास बुझ्न ति दृश्यहरुले मदत गर्छन् । कृषि युगमा युद्ध हार्नेलाई दास राखेर उसलाई कृषिको श्रमिकको रुपमा प्रयोग गर्ने गर्दा रहेछन् । त्यही इतिहास अहिले म्युजियममा तस्बिर सहित राखिएको छ । क्रुरता नै किन नहोस्, तस्बिरले त्यो इतिहास बोल्छ । मान्छेले त्यो इतिहासबाट सिक्ने धेरै कुरा छन् । तर, हाम्रोमा इतिहासलाई नकारात्मकताको नाममा नामेट पार्ने प्रबृत्ति हावी भएको छ । 

मैले आजको मितिसम्म धेरै तस्बिर खिचेको छु । अहिले सामान्य लाग्छ, काठमाडौंको फोहोरको तस्बिर खिचेको छु । फोहोरमा खानेकुरा खोजीरहेको मानिसको फोटो खिचेको छु  । अवको दुईसय वर्षपछि हेर्दा यो अनौठो लाग्न सक्छ । लेवनान जाँदा त्यहाँ मैले फ्रान्सको इतिहास हेरेजस्तै ति तस्विर पनि आजको दुई सय वर्ष पछि एउटा इतिहास हुन सक्छ ।